ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

تحلیل و بررسی آیین تشرّف از اسطوره تا عرفان با تکیه بر نظر میرچا الیاده (موردکاوی: مثنویهای عطّار و مثنوی مولانا)

صفحه (293 - 321)
کبری شایان‌مهر ، احمد امین (نویسنده مسئول)، پرستو کریمی
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1403

چکیده

زمینه و هدف پژوهش: نقد اسطوره ای، نوعی تحلیل و بررسی اثر ادبی است که متن را با توجّه به مباحث اسطوره شناسی مورد ارزیابی قرار میدهد. یکی از مناسک اساطیری کهن و آیینی که نخستین بار میرچاالیاده آن را بصورت رسمی مطرح نمود، مناسک یا آیین تشرّف (گذار) میباشد. از آنجا که ادبیات عرفانی ما از تجارب دینی مایه گرفته است و بسیاری از تجارب دینی در زیرساخت خود حکم مناسک را دارند، میتوان ردّپای مناسک آیینی تشرّف را در بسیاری از اعمال و رفتار صوفیه مشاهده نمود. هدف جستار پیش رو تحلیل مثنویهای عطّار و مثنوی مولانا از دیدگاه اساطیری بر پایۀ مناسک گذار و آیین تشرّف است.

روش پژوهش: روش پژوهش در این مطالعه، توصیفی ـ تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و شیوه سندکاوی است که جهت بدست آوردن نتایج دقیق، بسامد آماری نیز ارائه گردیده است؛ جامعه آماری پژوهش مثنویهای عطّار و مثنوی مولانا میباشد.

یافته های پژوهش: گذار از خودآگاه به ناخودآگاهِ سالک و رسیدن به بقا پس از فنا و طی مراحل سلوک در عرفان، مشابهت بسیاری به مناسک آیینی تشرّف و گذار در اساطیر از دیدگاه میرچا الیاده دارد.

نتایج پژوهش: بر اساس الگوی سه گانه ای که میرچا الیاده در مناسک گذار و آیین تشرّف بیان میکند سه مرحله پیشاگذار، گذار و تولّد دوباره را میتوان در عرفان اسلامی بویژه در مثنویهای عطّار و مثنوی مولانا مشاهده کرد. لزوم و توجّه به مکان مقدّس جهت تزکیه روح و عبادت، پرهیز از دنیاطلبی و نفس‌پرستی، لزوم توجّه به پیر، آداب سلوک و فانی شدن از خویش و بقاء بالله بر طبق سه مرحله یاد شده از نظر الیاده قابلیّت انطباق با مراسم و مناسک تشرّف در عرفان را دارد.

کلمات کلیدی
آیین تشرّف , مناسک گذار , مثنویهای عطّار , مثنوی مولانا , عرفان.

• الیاده میرچا (1389). دین‌پژوهی. ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی. چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صص 86 ـ 96.
• _________ (1368). آیینها و نمادهای آشناسازی (رازهای زادن و دوباره زادن). ترجمه: نصرالله زنگویی. تهران: آگه، صص 121 ـ 54ـ 28ـ 27ـ 32ـ 123ـ 26ـ 126 ـ 63.
• _________ (1381). اسطوره. رؤیا. راز . ترجمه: رؤیا منجم. چاپ سوم. تهران: سروش، صص 77 ـ 76. 79 ـ 80.
• _________ (1392). آیینها و نمادهای تشرّف. ترجمه: مانی صالحی علامه. تهران: نیلوفر، صص 8 ـ 22 ـ 36.
• _________ (1394). نمادپردازی: امر قدسی و هنر. ترجمه: محمد کاظم مهاجری. تهران: کتاب پارسه، صص 177 ـ 146.
• _________ (1400). اسطوره بازگشت جاودانه. ترجمه: بهمن سرکاراتی. چاپ سوم. تهران: کتاب پارسه، صص 18ـ 31 ـ 32.
• _________ (1375). مقدّس و نامقدّس. ترجمه: نصرالله زنگویی. تهران: سروش، ص 117.
• باخرزی. ابوالمفاخر یحیی (1358). اورادالاحباب. بکوشش: ایرج افشار. تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین، صص 313 ـ 71.
• بخارایی. محمد علی (1390). فرهنگ اشعار حافظ. چاپ نهم. تهران: علمی، مقدمه.
• بدیعی‌گلمکان، عاطفه و دیگران(1403). «نمادشناسی عناصر چهارگانه بر اساس نظریۀ پیرس در گذر از اسطوره به عرفان؛ مطالعۀ موردی منطق‌الطیر عطار نیشابوری، غزلیات حافظ و نفحات الانس‌ جامی». نشریه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب سابق).سال هفدهم.شمارۀ یکم. پی در پی 95. صص 21-49.
• بیات فرد. فاطمه و لاجوردی. فاطمه (1395). «استحاله و تغیییر هستی‌شناختی در آیینهای گذار». دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهشنامه ادیان. سال دهم. شمارۀ نوزدهم. صص 21 ـ 36.
• پناهی. مهین (1378). اخلاق عارفان. تهران: روزنه، ص 199.
• حسینی مؤخر. محسن و دیگران (1394). «بررسی و تحلیل کیفیّت مراحل گذر و سلوک و تشرّف در اسطوره و عرفان». فصلنامه علمی ـ پژوهشی عرفانیات در ادب فارسی. 6 (22) صص 49 ـ 64.
• حکمت. علیرضا (1350). آموزش و پرورش در ایران باستان. تهران: موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی، ص 49.
• رزمجو. حسین (1368). انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی. تهران: امیرکبیر، ص 228.
• ریویر. کلود (1384). درآمدی بر انسان‌شناسی. ترجمه: ناصر فکوهی. چاپ دوم. تهران: نشر نی، ص 205.
• سجادی. سید جعفر (1370). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری، ص 723.
• سجادی. علی محمد (1369). جامه زهد (خرقه و خرقه پوشی). تهران: علمی و فرهنگی، ص 82 .
• سهروردی. شیخ شهاب‌الدین (1374). عوارف‌المعارف. ترجمه: ابومنصور بن عبدالرحمن اصفهانی. به اهتمام: قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی، صص 171 ـ 178.
• صادقی منش. علی و علوی مقدم. مهیار (1398). «تحلیل کارکرد نمادین غار در کیش میترائیسم بر بنیاد دیدگاههای میرچا الیاده». نشریه الهیات تطبیقی. سال دهم. شمارۀ بیست و دوم. صص 133 ـ 146.
• صفا. ذبیح الله (1389). مقدمه ای بر تصوّف. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر، ص 30.
• عطّار نیشابوری. فرید الدین (1384). منطق‌الطیر. تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ دوم. تهران: سخن.
• ____________________ (1386). اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
• ____________________ (1387). الهی‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
• ____________________ (1391). مصیبت‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
• فریزر. جیمز جورج (1392). شاخۀ زرین: پژوهشی در جادو و دین. ترجمه: کاظم فیروزمند. چاپ هفتم. تهران: آگاه، ص 132.
• فکوهی. ناصر (1388). تاریخ اندیشه و نظریه های انسان‌شناسی. تهران: نشر نی، ص 334.
• قیصری. محمد‌داوود (1375). شرح فصوص الحکم. بکوشش: سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: علمی و فرهنگی، ص 130.
• کاشانی. عزالدین محمود (1382). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. تصحیح عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی. تهران: زوّار، صص 110 ـ 112. 117.
• مختاریان. بهار و شکری. سجاد (1390). «نقش قوچ در آیینهای وابسته به ایزدبانوی بزرگ در لرستان». نامه انسان‌شناسی. (1). صص 16 ـ 28.
• مظفری. علیرضا (1388). «کارکرد مشترک اسطوره و عرفان». دوفصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). شمارۀ 1. صص 149 ـ 167.
• معصومی. غلامرضا (1386). مقدمه ای بر اساطیر و آیینهای باستانی جهان. تهران: سورۀ مهر، ص 44.
• مقدم. محمد (1343). مهرابه یا پرستشگاه دین مهر. جلد 1. تهران: امیرکبیر، ص 62.
• مورنو. آنتونیو (1392). یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمه: داریوش مهرجویی. چاپ هفتم. تهران: نشر مرکز، ص 68.
• موریس. برایان (1383). مطالعات مردم‌شناختی دین. ترجمه: سید حسین شرف‌الدین و محمد فولادی. قم: زلال کوثر، ص 19.
• مولانا. جلال‌الدین محمد بلخی (1389). مثنوی معنوی. بر اساس نسخۀ رینولد آلن نیکلسون. چاپ هشتم. تهران: هرمس.
• میهنی. محمد‌‍بن‌منور (1391). اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ دهم. تهران: آگه، ص 31.
• ناس. جان (1344). تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز. ترجمه: علی اصغر حکمت. تهران: انتشارات فراکلین، ص 83.
• یونگ. کارل گوستاو (1368). چهار صورت مثالی: مادر، ولادت مجدد، روح، چهرۀ مکار. ترجمه: پروین فرامرزی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، صص 156 ـ 55.
• ________________ (1384). راز پیوند: پژوهشی در تجزیه و ترکیب اضداد روانی در کیمیاگری. ترجمه: پروین و فریدون فرامرزی. مشهد: به نشر، ص 117.